"Tôi đã từng đặt mình vào những trạng thái như của cá dưới nước, của thú ở trong rừng, của một người vô danh khi di chuyển trên những chuyến xe đường dài …. Tất cả những trải nghiệm đó càng khiến cho sự trốn chạy trở nên vô vọng khi ta luôn thấy ta hiện diện khắp mọi nơi. Cho đến khi tôi gặp một chất liệu vĩ đại – Đất." - Lâm Na

Thông qua thực hành đặc trưng với đất nung và các chất liệu lấy cảm hứng từ bối cảnh lịch sử, Lâm Na (sinh năm 1987) khám phá khái niệm “va chạm mềm – không đàn hồi”: những khoảnh khắc mà các dòng thời gian giao nhau một cách nhẹ nhàng, không đối kháng, mở ra đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, vượt khỏi những giới hạn thông thường của đất nung. Tác phẩm của cô đặt ra những câu hỏi căn bản về sự tồn tại: Điều gì xuất hiện trước tiên? Điều gì còn lại sau cùng?

Tốt nghiệp Đại học Nghệ thuật Huế năm 2011, Lâm Na tiếp tục theo học Thạc sĩ Mỹ thuật tại Đại học Mahasarakham, Thái Lan và hoàn thành vào năm 2014. Khởi đầu với hội họa, cô từng góp mặt trong nhiều triển lãm nổi bật như Hanoi Grapevine's Finest (2024), Grapevine Selection - Volume 2 (2015), Triển lãm Hội họa Việt Nam do Đại sứ quán Đan Mạch tổ chức tại Hà Nội (2013), Triển lãm Nghệ thuật Đương đại ASEAN tại Bangkok, Liên hoan Nghệ thuật ASEAN tại Hua Hin, Thái Lan (2014), và Liên hoan Nghệ thuật Seoul tại Hàn Quốc (2016). Tuy nhiên, bước ngoặt lớn trong hành trình nghệ thuật của cô đến vào năm 2022 tại làng gốm Bát Tràng, Gia Lâm, Hà Nội, nơi cô tiếp xúc với quy trình làm đất truyền thống – một trải nghiệm mà cô cho rằng đó là một cái duyên đặc biệt. 

Chính tại đây, cô nhận ra đất như một “ổ cứng tiền sử”, một chất liệu kỳ diệu, lặng lẽ hấp thụ và không ngừng chuyển hóa mọi thứ qua thời gian. Cách nhìn này đã định hình nên phương pháp sáng tác độc đáo của cô, nơi chất liệu phần nào tự dẫn dắt quá trình biến đổi của chính nó. Thay vì áp đặt hình hài định sẵn qua phác thảo, cô để cho sự tương tác giữa đất sét và các vật thể tìm thấy phát triển tự nhiên trong quá trình nung. “Khi tôi gặp đất, nó mang đến cho tôi một khái niệm hoàn toàn mới, chưa từng có trước đây,” cô chia sẻ. “Nó mở ra cho tôi, mọi thứ trở thành ‘đầu tiên’. Có quá nhiều định nghĩa, quá nhiều tri thức. Ta cần làm rỗng để có thể đón nhận.”

Tháng 12 năm 2024, tác phẩm của Lâm Na được giới thiệu trong triển lãm nhóm "Khởi đầu" do Vietnam Art Collection (VAC) tổ chức tại Thượng Hải. Một trong những tác phẩm nổi bật của cô, "Vùng đất đầu tiên" (2023), là minh chứng cho hành trình khám phá sự chuyển hóa của chất liệu và thời gian. Tác phẩm sắp đặt gồm chín tác phẩm điêu khắc, mời gọi người xem chứng kiến vòng tuần hoàn của những hình thái cổ xưa trở về nguồn cội. Cô lý giải, trước khi con người định nghĩa về tiền tệ, bản chất của nó chỉ là quặng được khai thác từ lòng đất, chuyển hóa qua lửa rồi đúc thành xu. Trong quá trình sáng tạo, cô đưa các yếu tố lịch sử vào đất sét và rồi lại gửi chúng qua lửa, để chúng trở về "bản thể vật chất" của mình. Khởi đầu và kết thúc hòa làm một, tạo thành vòng tròn của sinh và diệt. Khi đặt tác phẩm trực tiếp trên mặt đất, Lâm Na biến sàn trưng bày thành một “di chỉ khảo cổ”, nơi sự tích tụ của thời gian trở nên hữu hình.

Ở tác phẩm "Vô đề" (2023), Lâm Na lấy cảm hứng từ hoạ tiết trên gốm thuộc văn hoá Phùng Nguyên (khoảng 2000–1500 TCN), đặc biệt là những họa tiết khắc dấu móng tay lặp đi lặp lại trên Âu gốm – một dạng trang trí mộc mạc, độc đáo và mang đậm dấu ấn cá nhân. Cô chia sẻ: “Tôi như cảm nhận được nhịp điệu của bàn tay người xưa”. Hành động tưởng chừng đơn giản lại chất chứa chiều sâu lịch sử. Sự sắp xếp có hệ thống của các dấu vết tạo nên một trường nhịp điệu, như bản đồ của thời gian. Hai yếu tố gợi nhắc phong cách Phùng Nguyên, được gắn lên sau khi nung, tạo nên đối thoại giữa quá khứ và hiện tại, trong khi hình tam giác tối xuất hiện trong quá trình nung trở thành nhân chứng cho sự chuyển hóa vật chất. Với cô, tác phẩm này khép lại một vòng tròn, nơi khởi đầu và kết thúc hòa quyện vào nhau.

Lâm Na tiếp tục khám phá trạng thái ngủ yên và thức tỉnh qua đất nung và hạt được tìm thấy trong các hang động trong tác phẩm "Hạt" (2023). “Tôi ngưỡng mộ hành trình của hạt. Hạt có tính độc lập. Chúng tách ra và rơi xuống, đơn độc nhưng đầy năng lượng bên trong… Hạt tưởng như bất động, nhưng thực ra chúng di chuyển qua các chuỗi thời gian và không gian. Chúng lan tỏa theo cách riêng, mang theo sự sống bên trong. Mỗi hạt như một kho lưu trữ,” cô tâm sự. Giống như những hạt giống cổ xưa nhận giọt nước đầu tiên sau hàng thế kỷ chờ đợi, các vùng chất lỏng xuất hiện như dòng nước sống động tuôn ra từ năm hình tròn. Tác phẩm là sự chiêm nghiệm về sự kiên nhẫn của tự nhiên, về cách vật chất có thể chờ đợi hàng thế kỷ cho khoảnh khắc tái sinh. Ý niệm về thời gian treo lơ lửng và khả năng tái sinh này xuyên suốt thực hành của cô, gợi mở rằng mọi vật chất đều chứa đựng ký ức và tiềm năng bên trong.

Trong hành trình sáng tạo không ngừng nghỉ, năm 2025 đánh dấu một giai đoạn đầy cảm hứng khi Lâm Na tham gia chương trình lưu trú tại Vietnam Art Collection (VAC) Hà Nội. Tại đây, cô phát triển những tác phẩm mới, tiếp tục mở rộng thực hành nghệ thuật với chất liệu và ý niệm gắn liền với ký ức văn hoá và thời gian. Nổi bật trong số đó là chuỗi tranh vẽ bằng cà phê trên giấy Dó, với mục tiêu đạt 1.000 tác phẩm. Dự án không chỉ là một hành trình nghệ thuật, mà còn là nghi thức hằng ngày, nơi cô kết hợp việc học tiếng Anh với sáng tạo, ghi lại từ ngữ, chân dung, thư từ và cử chỉ. Hơn 365 bức vẽ đã được hoàn thành tính đến thời điểm Mở Xưởng vào tháng 6/2025, và chúng được trưng bày như một sắp đặt đặc biệt trên một thân cây hoá thạch - biểu tượng của thời gian, sự kiên cường và chuyển hoá phi tuyến tính. Sắp đặt này, kết hợp thân cây hoá thạch, một nghìn tác phẩm cà phê trên giấy Dó và một video, mời gọi người xem bước vào không gian nơi ký ức cá nhân và tập thể hoà quyện.

Bên cạnh đó, Lâm Na giới thiệu các tác phẩm điêu khắc đất nung mới nhất, lấy cảm hứng từ văn hoá Sa Huỳnh - một nền văn minh tiền sử ở miền Trung Việt Nam, nổi bật với mạng lưới giao thương hàng hải rộng lớn, có niên đại được các học giả xác định trong khoảng từ 1000 TCN đến 200 CN, tồn tại song song với văn hoá Đông Sơn ở miền Bắc. Sử dụng các vật thể tìm thấy từ các hang động tiền sử ở Quảng Nam, như trang sức liên quan đến văn hoá Sa Huỳnh, cô kết hợp chúng với đất nung để tạo ra những khối điêu khắc uốn lượn có hình thù như những tấm da động vật, khác biệt so với các tẩm phẳng trong các tác phẩm trước đây của cô. Những tác phẩm như "Một Mảnh Da Voi" (2025, đường kính 32 cm), "Lá Thư Từ Cư Dân Sa Huỳnh" (2025, đường kính 34 cm), và "Bản Đồ Sao" (2025, đường kính 34.5 cm) như những bức thư từ quá khứ. Cô xem những vật thể này như những tín hiệu từ thời cổ đại, một cuộc đối thoại xuyên thời gian mà cô đóng vai trò là người đưa tin. Mở Xưởng của cô, mang tên "Mấy mươi năm rồi mới gặp lại nhau", biến không gian thành một 'khu vườn đầu tiên', nơi các tác phẩm cũ và mới, từ đất nung đến giấy Dó, cùng hoà quyện trong một môi trường thiêng liêng, gợi nhắc về sự kết nối và tái sinh.

Người nghệ sĩ sinh ra và lớn lên tại Vinh gọi những cuộc gặp gỡ này là "va chạm mềm – không đàn hồi", nơi các thời đại khác nhau chạm vào nhau mà không đối kháng, tạo nên điều hoàn toàn mới nhưng vẫn giữ được tinh chất của từng yếu tố. Cách tiếp cận này đối lập với phương pháp bảo tồn truyền thống. Thay vì cô lập vật liệu trong môi trường kiểm soát như bảo tàng, cô tạo điều kiện để các yếu tố lấy cảm hứng từ lịch sử tiếp tục phát triển trong những bối cảnh mới.

Tiếng nói của những sinh vật hoá thạch dần hiện lên qua lời kể nhẹ nhàng của người nghệ sĩ:

Mấy mươi năm rồi không gặp

Trên tấm da hoá thạch

Có một vết hình cánh

Hình như là…

từ con bọ cánh cứng

trong chuyến di cư

vĩnh cửu.

Dừng lại nơi khoảnh khắc

mắt ta

chạm nhau

chỉ để nói rằng

ta đã đến được nơi từng hứa

Mấy mươi năm rồi không gặp.

-LN

Trong thời đại mà mọi thứ diễn ra quá nhanh và dễ bị lãng quên, việc Lâm Na trở về với những quy trình nguyên sơ và khám phá các lớp lang của đất nhắc nhở chúng ta rằng quá khứ không phải là thứ cần được giữ nguyên trong trạng thái bất động, mà là một dòng chảy sống động, tiếp tục định hình cách ta hiểu về vật chất, thời gian, sự tồn tại và tính vô thường. Nghệ sĩ không ngừng mở rộng ranh giới của đất nung, từ dấu móng tay Phùng Nguyên đến sang sức Sa Huỳnh, từ hạt giống cổ xưa đến những bức vẽ cà phê trên giấy Dó truyền thống. Có lẽ, đó cũng là cách mà nghệ sĩ nhìn nhận về công việc của mình – không phải là thứ gì cố định hay được hình dung trước, mà là một quá trình để chất liệu tự kể câu chuyện của nó. Trong một thế giới đầy rẫy định nghĩa và quy tắc, cách tiếp cận của cô mang lại một làn gió mới, nhắc nhở chúng ta rằng quá khứ luôn chuyển động, tiến hoá cùng hiện tại và không ngừng định hình, chuyển hóa nhận thức của chúng ta về cả hiện tại lẫn tương lai.

*Xin gửi lời cảm ơn chân thành tới nhiếp ảnh gia Trần Tuyết Nga và biên tập video Trần Thảo Linh đã đồng hành và hỗ trợ thực hiện video.