Vượt qua giới hạn: Đại diện, bản sắc và kháng cự – Trò chuyện với Diane Severin Nguyen về một cách nhìn mới

Khi con người cuốn vào vòng xoáy của thực tại, mắc kẹt trong những công việc thường nhật không bao giờ dứt và chủ nghĩa tiêu dùng biến mọi thứ thành hàng hóa, liệu chúng ta còn giữ được sự nhạy bén với môi trường xung quanh – và sâu xa hơn, mối liên kết giữa bản thân với thế giới? Chúng ta đã bị định hình ra sao bởi văn hóa, cấu trúc xã hội, quyền lực thể chế, những công trình kiến trúc mà ta sống và đi qua mỗi ngày, những đồ vật ta sử dụng, cùng các hệ thống kinh tế - xã hội - chính trị mà ta sinh ra và lớn lên trong đó – những hệ thống mà giờ đây chúng ta coi là thực tại, giống như trong phim "The Matrix Resurrections"? Liệu chúng ta nên chấp nhận những gì được dạy bảo, để nó trở thành thói quen vô thức, hay nên đấu tranh chống lại “sự thật” vì chính mình?

Suy ngẫm về những điều này có thể không thay đổi hoàn toàn cách ta sống, nhưng nó mang lại sự nhận thức, kết nối với một thế giới và khung thời gian rộng lớn hơn, nơi lịch sử nhân loại chỉ là một khoảnh khắc thoáng qua. Việc hiểu bản thân và mối quan hệ với thế giới không nên dừng lại. Khi ta càng nhận thức rõ về những nguyên nhân, sự phức tạp và xung đột đã hình thành và tiếp tục định hình bản thân, gia đình và môi trường xung quanh, bài học cốt lõi là: ta phản ứng như thế nào và đưa ra quyết định hàng ngày ra sao? Liệu ta sẽ tiếp tục củng cố các hệ thống quyền lực hiện tại, hay giữ vững quyền được vừa là người trong cuộc vừa là kẻ ngoài cuộc?

Trong cuộc trò chuyện với Diane Severin Nguyen, một nghệ sĩ người Mỹ gốc Việt làm việc với nhiếp ảnh, video và sắp đặt, chúng tôi đi sâu vào những khái niệm này: cách chúng ảnh hưởng đến sự phát triển nghệ thuật của cô, định hình phương pháp và tác phẩm, đồng thời mở ra một cách nhìn nhận mới.

Trong một thế giới của quyền lực và thao túng, làm thế nào để thoát khỏi giới hạn của hệ thống thứ bậc?

"Cái bẫy Định nghĩa": Nó là gì, và không phải là gì

Từ thời nhận thức cổ điển, kiến thức được hình thành qua sự đại diện, sử dụng ngôn ngữ để phân loại, chia tách, giúp mọi thứ trở nên dễ hiểu và có thể diễn đạt. Nhận thức này tin rằng ngôn ngữ là trong suốt, có thể phản chiếu thực tại. Sự khác biệt được dùng để xác định nhóm và bản sắc – mọi thứ được định nghĩa bởi những gì nó không phải. Ví dụ, một con chó được định nghĩa vì nó khác với mèo, ngựa, hay bất cứ thứ gì khác.

Tuy nhiên, ngôn ngữ luôn bị kiểm soát bởi quyền lực. Các quyền lực thể chế quyết định điều gì có thể được đặt tên, phân loại và định nghĩa, từ chuẩn mực, tiêu chuẩn đến khoa học – tất cả đều phục vụ cho các động lực quyền lực khác nhau.

Chi phí của Sự đại diện: Tại sao không chọn một bên

“Khi chọn một bên và chấp nhận một sự đại diện, con người tự nhiên từ chối tất cả những khả năng đối lập. Việc đồng ý được đại diện nghe có vẻ an toàn và thuần khiết, nhưng nó đi kèm với cái giá của sự mất mát và biến đổi.” – Diane Severin Nguyen

Để tạo ra một biểu tượng hay sự đại diện thuần khiết, thường phải có bạo lực và cảm giác tội lỗi trong lĩnh vực chính trị. Trong tác phẩm "In Her Time", Diane ghi lại một mảnh lịch sử Trung Quốc thời Thảm sát Nam Kinh. Hình ảnh người phụ nữ Trung Quốc được xây dựng đối lập với những hành động tàn ác của binh lính Nhật Bản, những kẻ đã ép buộc và nô lệ hóa phụ nữ Trung Quốc làm "comfort women" trong chiến tranh.

"In Her Time", 2023-2024, Ảnh tĩnh, 67 phút, Video 4K có âm thanh

Một cách nhìn mới

“Giới hạn của ngôn ngữ là giới hạn của thế giới.” – Ludwig Wittgenstein

Để biết một điều gì đó, ta đặt tên, mô tả, định nghĩa nó. Nhưng ngôn ngữ của chúng ta bị định hình bởi quyền lực, và sự chú ý bị thao túng bởi các lợi ích kinh tế, chính trị, tạo ra một cái kén thông tin hoàn hảo. Nhiếp ảnh cũng trở thành một công cụ của chủ nghĩa tiêu dùng, nơi con người tìm kiếm những bức ảnh đẹp, hiếm, lan truyền và có thể tiêu thụ, củng cố quyền lực và giá trị hiện tại trong từng chi tiết của cuộc sống.

Nhưng còn những điều không thể nói ra thì sao? Khi không có từ ngữ nào đủ để mang lại sự chắc chắn, chỉ còn lại những cảm giác lơ lửng, đọng lại trong không khí. Những cảm giác này có thể thoát khỏi hệ thống định giá chính thống, cho phép tạo ra một cách nhìn và cảm nhận mới.

Diane từng nghĩ mình sẽ làm việc trong lĩnh vực chính trị, nhưng cô nhận ra mình đang nhìn con người qua lăng kính của các nhãn mác phân loại – những bản sắc được định hình vì sự thuận tiện của quản trị. Thay vì giản lược con người thành các khái niệm trừu tượng, cô bắt đầu tìm kiếm những sợi dây kết nối sâu sắc, khó diễn tả, gợi lên sự công nhận lẫn nhau vượt ra ngoài sự phân loại.

"Against the Sun", 2021, In ảnh Lightjet C-Print, khung thép tùy chỉnh, 63.50 x 50.80 cm

Sống và làm việc với các khái niệm

Nghệ thuật là gì?

“Nghệ thuật là những gì nó không phải. Nó không phải là giải pháp, không phải chức năng, không phải thứ có giá trị trao đổi. Nghệ thuật tồn tại bên ngoài các hệ thống tìm cách giải quyết vấn đề hay gán ghép tính hữu dụng. Thay vào đó, nghệ thuật tạo ra một ‘sự đứt gãy trong thời gian’. Nó khiến một số thứ trở nên thiêng liêng và tục tĩu, chuyển dịch sự chú ý của chúng ta, và biến đổi ý nghĩa. Nghệ thuật là về việc ‘nhìn cả thế giới trong một sợi tóc’ – đó là sự tái tưởng tượng triệt để về nhận thức. Sức mạnh của nó nằm ở khả năng tồn tại vượt ra ngoài logic, vượt ra ngoài giá trị sử dụng, thách thức cách chúng ta hiểu và trải nghiệm thế giới. Bản chất thực sự của nghệ thuật không phải là cung cấp câu trả lời, mà là tạo ra một không gian của sự phức tạp, mâu thuẫn và biến đổi sâu sắc.” – Diane Severin Nguyen

Cảm hứng nghệ thuật là gì?

“Cảm hứng nghệ thuật xuất hiện từ cảnh quan của xung đột nội tâm. Tôi tạo ra nghệ thuật từ không gian của sự thiếu hụt và khao khát, từ những căng thẳng nghịch lý bên trong chính mình. Tác phẩm của tôi bắt nguồn từ những cảm xúc mâu thuẫn, từ những không gian ‘Tôi muốn điều này, nhưng tôi cũng muốn điều kia’. Đó là về khao khát một thứ mà tôi không có, về xung động phơi bày sự đạo đức giả, để lộ ra bạo lực vốn có trong việc tạo ra ý nghĩa. Đôi khi, tôi bị thôi thúc để chứng minh một quan điểm – để chỉ ra cách ý nghĩa được tạo ra qua sự loại trừ, cách chọn một lập trường đòi hỏi phải phủ nhận mọi thứ khác. Nghệ thuật trở thành cách để lôi kéo những mâu thuẫn của cuộc sống, để khiến việc sống với sự phức tạp trở nên chấp nhận được. Cảm hứng của tôi không phải về việc tạo ra sự thoải mái, mà về việc đối diện với sự thật đau đớn rằng mọi thứ luôn thay đổi, rằng một thứ có thể mang nhiều ý nghĩa cùng lúc. Đó là về việc chống lại xu hướng của con người trong việc tìm kiếm sự an toàn trong một góc nhìn đơn lẻ, thuần khiết.” – Diane Severin Nguyen

Tác phẩm nghệ thuật là gì?

"Một tác phẩm nghệ thuật không phải là sự đại diện, mà là sự kháng cự. Người nghệ sĩ không minh họa một ý tưởng, mà tạo ra một không gian mở rộng triệt để. Một nghệ sĩ mạnh mẽ giữ vững mối quan tâm của mình trong khi cho phép nhiều điểm tiếp cận, chấp nhận sự hiểu lầm như một dạng chân lý. Tác phẩm nghệ thuật chống lại sự tiêu thụ, thách thức người xem tương tác sâu sắc thay vì thụ động hấp thụ.

Tác phẩm của tôi chống lại sự đại diện. Tôi không tin rằng chân lý có thể được nắm bắt trong một hình ảnh. Thay vào đó, tôi quan tâm đến cách một tác phẩm nghệ thuật có thể chuyển dịch nhận thức, tạo ra căng thẳng, và từ chối sự diễn giải đơn giản. Vai trò của nghệ sĩ không phải là cung cấp câu trả lời, mà là gia tăng sự phức tạp, khiến mọi người suy nghĩ, đối diện với bạo lực của ý nghĩa cố định.” – Diane Severin Nguyen

"Reunification Palace", 2023, In ảnh Lightjet C-Print, khung thép tùy chỉnh, 76.20 x 60.96 cm

Phương tiện Dân chủ

Việc tạo ra nghệ thuật từ nhiếp ảnh là điều gây tranh cãi và khó khăn do đặc tính dân chủ của phương tiện này – giá thành phải chăng, dễ tiếp cận, ai cũng có thể chụp ảnh. Tuy nhiên, nhiếp ảnh cũng củng cố các hệ thống quyền lực hiện có, tăng cường các tiêu chuẩn về vẻ đẹp, bản sắc và địa vị, thúc đẩy các giá trị tiêu dùng trong sân chơi kinh tế - xã hội. Chính những mặt mâu thuẫn này là lý do Diane lựa chọn nhiếp ảnh: sự hỗn độn và khả năng dễ dàng trượt vào những lĩnh vực không mong muốn là chủ đề cốt lõi trong nghiên cứu và thử nghiệm của cô.

"Kill This Love", 2021, In ảnh Lightjet C-Print, khung thép tùy chỉnh, 63.50 x 50.80 cm

Khái niệm: Xây dựng ý nghĩa

Một chủ đề trung tâm trong tác phẩm của Diane là nghiên cứu cách ý nghĩa được xây dựng qua ngôn ngữ, mã văn hóa và hệ thống hình ảnh, cũng như cách ý nghĩa thay đổi theo bối cảnh, quyền lực và diễn giải. Điều này cộng hưởng với các lý thuyết về chủ nghĩa cấu trúc và hậu cấu trúc của Roland Barthes. Không chỉ là về cách một chủ thể được nhìn thấy hay cảm nhận, mà còn về hệ thống mã hóa nền tảng. Cảm xúc được coi như một chất liệu, được định hình qua sự chuyển dịch và mã hóa văn hóa.

Khi ai đó cố gắng truyền đạt trải nghiệm của mình qua lời nói, hình ảnh, bài hát…, luôn có một sự mất mát dịch thuật cố hữu. Chừng nào ta còn cố gắng giao tiếp, một phần nội dung sẽ mãi mãi bị mất đi. Nhiều người không thể xử lý khoảng cách này, nên dễ dàng tuyên bố đối tượng A giống đối tượng B – trải nghiệm của tôi bằng với lời nói của tôi. Chúng ta thấy điều này khắp nơi – hai người nói “Tôi yêu bạn” nhưng có thể mang ý nghĩa hoàn toàn khác nhau. Các meme lan truyền cũng vậy, cung cấp một ngôn ngữ giả tạo nơi sự chia sẻ mang lại an ủi hơn là tính chính xác. Những mã được xã hội xác nhận này giúp đối phó với mất mát dịch thuật, nhưng đồng thời củng cố các cấu trúc quyền lực dai dẳng.

Có một nỗi đau lớn trong sự mất mát dịch thuật này, và đó là nơi tác phẩm của Diane tồn tại.

“Nếu tôi phải nói tác phẩm của mình là về một điều – tôi đã nghĩ về điều này vì hôm qua có người hỏi tôi – nếu nó chỉ về một điều, nếu bạn muốn chết đi và được nhớ đến vì một điều, đó sẽ là gì? Tôi thực sự nghĩ nghệ thuật của mình là về ký hiệu học, tức là cấu trúc của ngôn ngữ và ý nghĩa. Dù tác phẩm của tôi rất cảm xúc, tôi nghĩ mình chỉ chơi đùa với cảm xúc như một chất liệu.” – Diane Severin Nguyen

Diane xem nhiếp ảnh không phải là sự đại diện trực tiếp mà là một ngôn ngữ phức tạp, nơi ý nghĩa được tạo ra qua sự lặp lại, gián đoạn và tương phản. Thẩm mỹ của vẻ đẹp và sự hoàn hảo trong tác phẩm của cô – những hình dạng không tì vết, những hình tượng nữ tính tinh tế – báo hiệu sự bất khả của việc đại diện đầy đủ, đặt câu hỏi về khoảng trống của mất mát dịch thuật, được đỡ bởi bạo lực và tội lỗi. Trong "In Her Time", sự thuần khiết của phụ nữ Trung Quốc được xây dựng như một phản ứng với bạo lực và tội lỗi, đồng thời bị các thể chế vũ khí hóa để củng cố vai trò giới nữ, định khung phụ nữ như thuần khiết đối lập với sự vi phạm – một nhị nguyên phổ biến trong các nền văn hóa châu Á.

Bằng cách thao tác hình thức, kết cấu và ngữ cảnh, Diane tạo ra một hệ thống ký hiệu thách thức người xem nhìn xa hơn bề mặt và tương tác với sự phức tạp nhiều lớp trong mỗi hình ảnh.

"In Her Time," 2023-2024, Ảnh tĩnh, 67 phút, Video 4K có âm thanh

Cảnh lắp đặt, "In Her Time," Bảo tàng Nghệ thuật Rockbund, Thượng Hải, 2023

Các tác phẩm gần đây tại Việt Nam

Diane tham gia Chương trình Lưu trú VAC tại Hà Nội như một cách để rời xa cuộc sống thường nhật ở New York và tập trung sáng tạo trong một không gian mới. Điều khiến cô ấn tượng khi làm việc tại Việt Nam là sự gần gũi với các chất liệu xung quanh.

“Tôi nghĩ mình chỉ để bản thân hấp thụ mọi thứ xung quanh và làm việc từ không gian đó. Ở một nơi như Việt Nam truyền cảm hứng cho tôi không ngừng ở cấp độ chất liệu. Ở New York, làm việc thường có nghĩa là đặt mua tất cả nguyên liệu trực tuyến. Nhưng ở Việt Nam, tôi có thể thực sự thu thập những thứ từ môi trường xung quanh ngay lập tức. Chúng khiến tôi hứng thú, và chúng giúp tôi tiếp cận những ký ức nhất định – đôi khi là những ký ức rất cá nhân. Quá trình đó đối với tôi hấp dẫn hơn nhiều.” – Diane Severin Nguyen

Trong buổi mở xưởng sau chương trình lưu trú, Diane trình bày hai bức ảnh cùng một tác phẩm sắp đặt video hai kênh, thể hiện cảnh tuyết rơi trong rừng và sự xoay vòng của những bộ trang phục trẻ em. Những tác phẩm này phản ánh ý tưởng về sự thuần khiết, đặc biệt là cách nó được thể hiện trong thời chiến. Lấy cảm hứng từ ký ức về việc thăm các trại trẻ mồ côi khi còn nhỏ và suy ngẫm về các sự kiện hiện tại như bạo lực ở Gaza, cô nhìn vào cách trẻ em thường được xem như biểu tượng của sự ngây thơ, và hình ảnh đó có thể được sử dụng một cách mạnh mẽ. Các video phát theo vòng lặp vĩnh cửu, không có khởi đầu hay kết thúc rõ ràng, gợi ý về thời gian tuần hoàn, tiến và lùi như một cỗ máy thời gian, thể hiện mong muốn của nghệ sĩ trong việc thay đổi hoặc kiểm soát những ký ức đau đớn. Trong video, tuyết rơi trong một khu rừng nhiệt đới, kỳ lạ và mơ mộng, thể hiện điều gì đó không có thật nhưng vẫn cảm giác chân thực về mặt cảm xúc. Qua những tác phẩm này, Diane khám phá cách chúng ta cố gắng diễn đạt sự mất mát và đau đớn qua hình ảnh, và hành động đó luôn để lại một điều gì đó phía sau.

Cảnh lắp đặt, "Spring Snow," Vietnam Art Collection (VAC), Hà Nội, 2025

Cảnh lắp đặt, "Spring Snow," Vietnam Art Collection (VAC), Hà Nội, 2025

Cảnh lắp đặt, "Spring Snow," Vietnam Art Collection (VAC), Hà Nội, 2025

Về nghệ sĩ

Diane Severin Nguyen làm việc với nhiếp ảnh, video và sắp đặt. Qua các thử nghiệm chất liệu và điêu khắc, cô tiếp cận khoảnh khắc nhiếp ảnh như một sự biến đổi. Nghệ sĩ đặc biệt quan tâm đến việc vượt qua nhiếp ảnh như một phương thức ghi chép, và thay vào đó tương tác với nó như một tập hợp các điều kiện được định hình bởi khao khát và suy đoán. Tác phẩm video của cô kể lại những căng thẳng này bằng cách xem xét lịch sử của quyền lực, nạn nhân và các hình thức tuyên truyền nằm dưới quá trình tạo hình ảnh văn hóa (và bản thân). Cô đã triển lãm tác phẩm của mình trên toàn cầu, tại các địa điểm như SculptureCenter, The Renaissance Society, Bảo tàng Rockbund, Bảo tàng Nghệ thuật Whitney, MoMA PS1, Bảo tàng Nghệ thuật Carnegie, Schinkel Pavilion, Jeu du Paume, Bảo tàng Hammer, và nhiều nơi khác. Các bộ phim của cô đã được chiếu tại các liên hoan phim như Liên hoan Phim New York, Liên hoan Phim Quốc tế Rotterdam, và Berlinale. Cô nhận học bổng Guggenheim 2023 và hiện đang sống và làm việc tại New York.

Tất cả hình ảnh được cung cấp bởi nghệ sĩ.